نویسنده: سیمین دهقانی 
روشهای حفاظت از آثار تاریخی هنگام کشف
هنگامی که یک اثر تاریخی کشف میشود، نخستین دقایق و ساعتها نقش تعیینکنندهای در سلامت و ماندگاری آن دارند. بسیاری از این آثار برای صدها یا هزاران سال در شرایط طبیعی پایداری قرار داشتهاند و خروج ناگهانی از محیط خود میتواند به آنها آسیب جدی وارد کند.
حتی لرزشهای کوچک ناشی از جابهجایی نادرست، قرار گرفتن در معرض هوا یا رطوبت محیط، و لمس غیر اصولی میتواند ارزش علمی و فرهنگی آن را کاهش دهد. به همین دلیل استفاده از تجهیزات استاندارد و همچنین رعایت اصول فنی توسط افراد متخصص اهمیت بسیار بالایی دارد.
نقش شرایط محیطی در حفاظت اولیه
آثاری که در دل خاک، صخره یا فضاهای بسته دفن شدهاند، سالها با دمای ثابت و رطوبت کنترلشده طبیعی سازگار بودهاند. خارج شدن آنها از این شرایط میتواند یک شوک ناگهانی ایجاد کند.
نور مستقیم خورشید ساختار بسیاری از مواد را ضعیف میکند و جریان هوای گرم یا سرد ممکن است موجب ترک خوردگی یا تغییر شکل آنها شود. بنابراین هنگام استخراج، تلاش میشود محیط اطراف اثر تا حد امکان ثابت نگه داشته شود و فرآیند انتقال در شرایطی انجام گیرد که کمترین تغییر را در وضعیت فیزیکی اثر ایجاد کند.
اهمیت نیروی متخصص در مرحله کشف
نیروهای متخصص که آموزشهای باستانشناسی و حفاظت آثار را دیدهاند میدانند چگونه با حساسترین اشیاء برخورد کنند. اگرچه بسیاری از افراد به دلیل کنجکاوی یا علاقه شخصی تلاش میکنند در فرآیند کشف مشارکت کنند، اما این اقدام میتواند آسیبهای جبرانناپذیری ایجاد کند. متخصصان نهتنها نحوه برداشتن خاک و جابهجایی اشیاء را به درستی میدانند، بلکه میتوانند وضعیت آسیبپذیری اثر را تشخیص داده و اقدامات فوری برای جلوگیری از خطرات احتمالی انجام دهند.
بررسی و ثبت ویژگیهای اثر هنگام کشف
زمانی که یک اثر تاریخی از دل خاک بیرون میآید، اطلاعات محیطی و مکانی آن ارزش بسیار زیادی برای تحلیلهای علمی دارد. حتی کوچکترین جزئیات مثل شکل قرارگیری شیء، رنگ لایههای خاک یا فاصله آن از سایر اشیاء در کنار خود، میتواند به پژوهشگران در بازسازی تاریخ کمک کند.
ثبت دقیق موقعیت مکانی و لایههای خاک
یکی از مهمترین کارهایی که هنگام کشف انجام میشود ثبت دقیق موقعیت مکانی اثر است. این ثبت شامل محل دقیق، عمق، زاویه قرارگیری و حتی نوع خاک اطراف آن میشود. هرگونه بیدقتی در این مرحله میتواند دادههای تاریخی را دچار تحریف کند. باستانشناسان این کار را با استفاده از ابزارهای تخصصی انجام میدهند تا هیچ جزئیاتی از بین نرود.
مستندسازی بصری برای جلوگیری از تحریف
عکسبرداری و فیلمبرداری از موقعیت اثر راهی مطمئن برای مستندسازی محسوب میشود. ثبت تصویری کمک میکند وضعیت دقیق اثر قبل از جابهجایی مشخص باشد و در پژوهشهای بعدی به عنوان مرجع مورد استفاده قرار گیرد. این مستندات در مواردی که اثر دچار آسیب شود نیز میتواند برای بازسازی مورد توجه قرار گیرد.
جابهجایی اصولی آثار تاریخی پس از کشف
مرحله جابهجایی یکی از خطرناکترین بخشهای فرآیند کشف آثار تاریخی است. بسیاری از اشیاء به دلیل پوسیدگی یا ساختار ظریف، تحمل فشار و تماس بیش از حد را ندارند و باید با ظرافت کامل حمل شوند.
استفاده از ابزارهای مناسب و تجهیزات استاندارد
برای حمل آثار، استفاده از ابزارهای مناسب ضروری است. قرار دادن اشیاء در جعبههای محافظ و استفاده از لایههای نرم برای جلوگیری از لرزش و ضربه، از اصول اولیه جابهجایی محسوب میشود. همچنین توجه به جنس اثر نقش تعیینکننده دارد. به عنوان مثال، آثار فلزی نیازمند محافظت در برابر رطوبت هستند تا دچار خوردگی نشوند، در حالی که آثار سفالی به مقاومت در برابر لرزش نیاز بیشتری دارند.
نقش دستگاههای کشف استاندارد در کاهش آسیب
استفاده از دستگاههای استاندارد در مرحله کشف اهمیت زیادی دارد. دستگاههای غیر استاندارد نهتنها باعث خطا در تشخیص موقعیت اثر میشوند، بلکه ممکن است به دلیل ارتعاشهای شدید به اشیاء آسیبی جدی وارد کنند. به همین دلیل هنگام خرید فلزیاب یا خرید طلایاب باید به کیفیت دستگاه، قدرت تشخیص تفکیک فلزات و میزان دقت آن توجه ویژه داشت. حتی قیمت دستگاه فلزیاب نیز در بسیاری موارد نشاندهنده کیفیت و توانایی آن در تشخیص دقیق است. یکی از دستگاههای قابلاعتماد که عملکرد خوبی در این زمینه دارد فلزیاب لونا 5000 است که به دلیل دقت بالا و نویز کم، شناسایی اهداف را بدون آسیب به محیط اطراف انجام میدهد.
نگهداری اولیه آثار پیش از انتقال به آزمایشگاه
پس از جابهجایی صحیح آثار تاریخی، مرحله نگهداری اولیه آغاز میشود. این مرحله قبل از آن است که کارشناسان آزمایشگاه بتوانند درمانها و حفاظتهای تخصصی را روی اثر اعمال کنند.
